Ustalenie właściwej rezydencji podatkowej jest kluczowe dla podatników osiągających dochody w różnych państwach. Rezydencja podatkowa przesądza o tym, w którym państwie podatnik powinien rozliczyć i wykazać wszystkie swoje dochody niezależnie od tego w jakim państwie zostały osiągnięte, a w których państwach powinien opodatkować tylko dochody tam osiągnięte (bez wykazywania dochodów z innych państw). Jak ustalić rezydencję podatkową? 

Kryteria określenia rezydencji podatkowej

W przypadku podatku dochodowego od osób fizycznych ustalenie rezydencji podatkowej następuje w oparciu o kryterium miejsca zamieszkania. Miejsce zamieszkania determinujące rezydencję podatkową może być ustalone w oparciu o dwie niezależne od siebie przesłanki.

Pierwsze kryterium oceny miejsca zamieszkania to czas pobytu w kraju. Uznaje się, że podatnik ma miejsce zamieszkania w Polsce, jeżeli przebywa na terytorium Polski dłużej niż 183 dni w roku podatkowym (to jest co najmniej 184 dni). Nie ma znaczenia czy jest to pobyt ciągły. Kryterium czasu pobytu jest dosyć proste do oceny. Istnieje jednak wiele przypadków, w których to pozornie proste kryterium nie zawsze daje oczywiste wyniki (np. piloci). 

Drugie kryterium to tak zwane centrum interesów osobistych lub gospodarczych (ośrodek interesów życiowych). Jest to kryterium trudniejsze do stosowania, wymaga bowiem uwzględnienia szeregu nieskonkretyzowanych okoliczności. Definiując ośrodek interesów życiowych dla konkretnej osoby uwzględnia się między innymi powiązania rodzinne, powiązania osobiste (rodzinne, towarzyskie), miejsce dokonywania inwestycji, miejsce gromadzenia oszczędności, miejsce wykonywania pracy lub prowadzenia działalności gospodarczej, aktywność społeczną, polityczną, kulturalną. 

Nie istnieją żadne okoliczności faktyczne wpływające na centrum interesów życiowych, które same w sobie – w oderwaniu od innych elementów – przesądzają o rezydencji. W szczególności wbrew popularnemu przekonaniu, miejsce pobytu małżonka podatnika nie determinuje wiążąco rezydencji podatkowej tego podatnika w oderwaniu od jakichkolwiek innych okoliczności. Nie można wykluczyć sytuacjim w której małżonkowie posiadają różne rezydencje podatkowe.

W przypadku podatników podatku dochodowego od osób prawnych rezydencję podatkową ustala się według siedziby lub zarządu. Jeżeli podatnik posiada siedzibę lub – co istotne – zarząd na terytorium Polski, to jest uznawany za polskiego rezydenta podatkowego. Oznacza to, to że nawet spółka mająca siedzibę za granicą może być polskim rezydentem podatkowym, jeżeli faktycznie jest zarządzana z Polski. 

Konflikt rezydencji podatkowej

Wskazane wyżej kryteria są od siebie niezależne. Oznacza to, że w świetle jednego z kryteriów dana osoba może nie być polskim rezydentem podatkowym, a w świetle drugiego z kryteriów może spełniać cechy polskiego rezydenta podatkowego. To samo może dotyczyć sytuacji tego samego podatnika w innym kraju. 

Może zatem dojść do sytuacji, w której ze względu na czas pobytu podatnik jest uznawany za rezydenta podatkowego innym kraju, a ze względu na centrum interesów osobistych życiowych jest uznawany za polskiego rezydenta podatkowego (lub odwrotnie). W sytuacji gdy dwa państwa w oparciu o własne przepisy podatkowe chcą uznać tego samego podatnika ze swojego rezydenta podatkowego dochodzi do tak zwanego konfliktu rezydencji podatkowej.

Zasady rozstrzygania konfliktów rezydencji podatkowej uregulowane są w umowach o unikaniu podwójnego opodatkowania. Umowy te określają kryteria, które należy uwzględnić rozstrzygając konflikt rezydencji. Kryteria te stosuje się w kolejności określonej w umowie o unikaniu podwójnego opodatkowania, aż do czasu jednoznacznego określenia rezydencji. Modelowe kryteria rozstrzygania konfliktów rezydencji w oparciu o umowę o unikaniu podwójnego opodatkowania obejmują kolejno:

1. przypisanie rezydencji to państwa stanowiącego miejsce stałego zamieszkania, a w przypadku stałego miejsca zamieszkania w dwóch krajach – do państwa, z którym podatnik ma ściślejsze powiązanie osobiste i gospodarcze;
2. przypisanie rezydencji do państwa, w którym dany podatnik zwykle przebywa;
3. przypisanie rezydencji do państwa, którego podatnik posiada obywatelstwo.

Dopiero w sytuacji, gdy żadne z kryteriów nie da jednoznacznego rozwiązania, rezydencja powinna być ustalona w procedurze wzajemnego porozumienia się państw.

Zmiana rezydencji podatkowej

Rezydencja podatkowa może ulegać zmianie. Co więcej – w ciągu jednego roku podatkowego możliwe jest przypisanie w różnych okresach różnych rezydencji podatkowych. Zmiana rezydencji podatkowej nie jest jednak kwestią prostego wyboru podatnika. Oczywiście, podatnik może doprowadzić do zmiany rezydencji na rezydencję konkretnego państwa, ale wiąże się to z koniecznością zmiany wszystkich okoliczności, które wpływają na określenie rezydencji podatkowej. Do zmiany rezydencji podatkowej nie mogą zatem doprowadzić proste działania jedynie pozorujące związek z innym państwem. Co do zasady do zmiany rezydencji podatkowej nie doprowadzi zatem np. wynajęcie mieszkania w innym kraju czy założenie działalności gospodarczej w innym kraju. Jest to bowiem zbyt mało, żeby mówić o zmianie miejsca zamieszkania w rozumieniu opisanych wyżej kryteriów.