Artykuł został zaktualizowany w czerwcu 2019 roku.

Przepisy Ordynacji podatkowej określają sytuacje, w których zobowiązania podatkowe podatnika mogą być egzekwowane z majątku jego byłego współmałżonka (art. 110 § 1 Ordynacji podatkowej). Po rozwodzie nie jest zatem wyłączona odpowiedzialność za niektóre zaległości podatkowe współmałżonka powstałe w okresie trwania małżeństwa.

Jakie zobowiązania podatkowe mogą obciążać byłego małżonka?

Odpowiedzialność byłego współmałżonka dotyczy tych zobowiązań podatkowych, które powstały w okresie trwania wspólności majątkowej. Jeżeli zatem małżonkowie zawarli umowę rozdzielności majątkowej (intercyzę), to zobowiązania powstające w okresie jej obowiązywania co do zasady nie stwarzają dla drugiego małżonka ryzyka odpowiedzialności majątkowej po rozwodzie. W danym związku małżeńskim relacje majątkowe mogą ulegać wielokrotnie zmianom, tzn. umowa ustanawiająca rozdzielność majątkową może być dowolną ilość razy zawierana i rozwiązywana (co prowadzi do znoszenia i przywracania ustroju wspólności majątkowej). Kluczowe dla omawianego zagadnienia znaczenie ma zatem określenie daty, w której powstało zobowiązanie podatkowe, do czego niezbędna jest wiedza o sposobie powstawania konkretnych zobowiązań.

Przykładowo zobowiązanie podatkowe w podatku od spadków i darowizn z tytułu otrzymanej darowizny powstaje z chwilą doręczenia decyzji podatkowej określającej wysokość zobowiązania podatkowego. Jeżeli zatem decyzja zostanie doręczona małżonkowi w czasie obowiązywania ustroju wspólności majątkowej, a podatek nie zostanie zapłacony, to po rozwodzie organy podatkowe będą mogły dochodzić zapłaty podatku wraz z odsetkami (liczonymi do dnia rozwodu) od drugiego małżonka.

Z zakresu odpowiedzialności podatkowej byłego współmałżonka wyłączone są: podatki niepobrane oraz pobrane, a niewpłacone przez małżonka działającego jako płatnik lub inkasent oraz odsetki za zwłokę oraz koszty egzekucyjne powstałe po dniu uprawomocnienia się orzeczenia o rozwodzie (art. 110 § 3 Ordynacji podatkowej).

Odpowiedzialność byłego małżonka nie obejmuje również zaległości podatkowych powstałych w okresie przed zawarciem związku małżeńskiego i po jego rozwiązaniu (nawet, gdyby zaległości te – np. odsetki – wynikały z zobowiązania podatkowego powstałego w okresie powstania wspólności majątkowej).

Granice odpowiedzialności

Odpowiedzialność podatkowa byłego małżonka jest ograniczona kwotowo – do wysokości wartości przypadającego mu udziału w majątku wspólnym. Do wysokości tak ustalonej kwoty małżonek odpowiada całym swoim całym swoim majątkiem. Przepisy nie określają chwili, na którą należy ustalać wysokość wartości przypadającego na małżonka udziału w majątku wspólnym. W świetle stanowiska Naczelnego Sądu Administracyjnego wyrażonego w jednym z orzeczeń, wartość majątku powinna być ustalana na dzień powstania zobowiązań podatkowych, których dotyczy odpowiedzialność.

„Odnosząc się to tego zagadnienia należy przypomnieć, że solidarna odpowiedzialność rozwiedzionego małżonka dotyczy zaległości podatkowych z tytułu zobowiązań podatkowych powstałych w czasie trwania wspólności majątkowej. Innymi słowy chodzi tu o odpowiedzialność ograniczoną czasem trwania wspólności majątkowej oraz czasem powstania zobowiązań podatkowych. Zatem – wartość udziału w majątku wspólnym rozwiedzionego małżonka ustalana winna być – co do zasady – na datę powstania przedmiotowych zobowiązań.” (wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z 8 kwietnia 2011 roku, I FSK 632/10).

Powyższe stanowisko, chociaż nie jest pozbawione racji, wydaje się dyskusyjne. W trakcie trwania wspólności majątkowej nie można bowiem wyodrębnić udziałów w majątku wspólnym małżonków. Trudno zatem byłoby określać ich wartość (jest to tzw. wspólność bezudziałowa). O udziałach w majątku wspólnym można mówić dopiero z chwilą ustania wspólności majątkowej. Udziały te co do zasady są równe. Wydaje się, że organy podatkowe – w odróżnieniu do sądu powszechnego – nie są kompetentne do ewentualnego ustalenia nierównych udziałów.

Co znamienne, w tym samym orzeczeniu Naczelny Sąd Administracyjny wskazuje, że „to umowa o podział majątku wspólnego zawarta między małżonkami (byłymi małżonkami) albo orzeczenie sądu w przedmiocie podziału majątku – przyp. autora) mają zasadnicze znaczenie dla ustalenia składników majątku wspólnego i jego wartości. Nie wyklucza to jednak potrzeby przeprowadzenia postępowania dowodowego w tym zakresie przez organy podatkowe orzekające o odpowiedzialności podatkowej byłego małżonka”.

Podstawa egzekwowania odpowiedzialności

Podstawą pociągnięcia byłego małżonka do odpowiedzialności podatkowej jest decyzja o odpowiedzialności podatkowej osoby trzeciej (art. 108 § 1 Ordynacji podatkowej).

Obrona małżonka przed odpowiedzialnością

Przepisy Ordynacji podatkowej nie przewidują negatywnych przesłanek odpowiedzialności małżonka. W szczególności małżonek nie może uchronić się przed egzekwowanem zaległości podatkowej z jego majątku powołując się na fakt dokonywania dobrowolnych wpłat na poczet zaległości (zob. wyrok NSA z 12 kwietnia 201 roku, II FSK 1416/17).

W razie ewentualnej egzekucji administracyjnej można podnieść zarzuty wykonania w całości albo w części obowiązku, wygaśnięcia albo nieistnienia obowiązku.

Ocena ryzyka odpowiedzialności

Warto wiedzieć, ze przepisy Ordynacji podatkowej przewidują możliwość uzyskania zaświadczenia o wysokości zaległości podatkowych podatnika. Zaświadczenie to wydaje się na żądanie rozwiedzionego małżonka – w zakresie zaległości powstałych w czasie trwania wspólności majątkowej (art. 306h § 1 pkt 3 Ordynacji podatkowej). Uzyskanie takiego dokumentu nie przesądza o tym, czy były małżonek zostanie pociągnięty do odpowiedzialności, ale pozwala ocenić ryzyko takiej sytuacji.

***

Rozwiązanie małżeństwa przez rozwód nie skutkuje wygaśnięciem wszystkich potencjalnych zobowiązań związanych ze zdarzeniami zaistniałymi w trakcie trwania małżeństwa. Po rozwodzie małżonkowie co do zasady nadal odpowiadają za wspólnie zaciągnięte zobowiązania (np. kredyt). W niektórych przypadkach mogą wzajemnie odpowiadać za swoje zobowiązania podatkowe.