W praktyce funkcjonowania spółki z ograniczoną odpowiedzialnością często dochodzi do sytuacji, w której część wspólników dostrzega konieczność wykluczenia ze spółki jednego lub kilku innych wspólników. Tłem faktycznym tego typu sytuacji są najczęściej takie działania niektórych udziałowców, które bądź  paraliżują bieżące działanie spółki bądź grożą jej wyrządzeniem szkody. Czy w takich sytuacjach można wykluczyć wspólnika ze spółki z ograniczoną odpowiedzialnością?

Pozew o wyłączenie wspólnika

Praktyka pokazuje, że wspólnicy często nie przewidują na etapie zawierania umowy spółki sytuacji, w których zasadne może okazać się wyłączenie któregoś z udziałowców. W takim przypadku możliwe jest jedynie wystąpienie do sądu z pozwem o wyłączenie wspólnika ze spółki (art. 266 – 269 Kodeksu spółek handlowych). Z powództwem takim co do zasady powinni wystąpić wszyscy wspólnicy (oczywiście z wyłączeniem tego, który ma być wyłączony). Kolejnym warunkiem wytoczenia powództwa jest to, aby udziały wspólników żądających wyłączenia stanowiły więcej niż połowę kapitału zakładowego spółki. Opłata sądowa od pozwu o wyłączenie wspólnika wynosi 2.000,00 złotych. Powództwo o wyłączenie wspólnika można zabezpieczyć przez zawieszenie pozwanego wspólnika w wykonywaniu jego praw udziałowych.

Sąd wyłączy wspólnika ze spółki wówczas, gdy zostanie wykazane istnienie ważnej przyczyny dotyczącej danego wspólnika. Przepisy Kodeksu spółek handlowych nie precyzują jednak bliżej tej przesłanki. Analiza orzecznictwa pozwala na przykładowe wskazanie następujących ważnych przyczyn, które w konkretnych okolicznościach uznano za uzasadniające wyłączenie: animozje personalne, działanie na szkodę spółki, niewykonywanie uchwał, nadużywanie prawa indywidualnej kontroli, naruszenie zasad lojalności wobec spółki, prowadzenie działalności konkurencyjnej wobec spółki, niemożność bezkonfliktowej współpracy z danym wspólnikiem, uporczywe niestawiennictwo na zgromadzeniach wspólników blokujące podjęcie uchwał, utrata zaufania ze strony pozostałych wspólników. Ważna przyczyna wyłączenia musi leżeć po stronie wyłączanego wspólnika, a nie po stronie innych osób czy samej spółki.

W niektórych umowach spółki z ograniczoną odpowiedzialnością można spotkać się z postanowieniami precyzującymi jakie powody wspólnicy uznają za ważne przyczyny pozwalające na wyłączenie wspólnika. Katalog taki stanowi jedynie pewną wskazówkę dla sądu orzekającego w przedmiocie wyłączenia (nie jest wiążący).

W przypadku wydania wyroku wyłączającego wspólnika ze spółki jego udziały powinny być przejęte przez pozostałych wspólników lub osoby trzecie za cenę określoną w wyroku wyłączającym. Cenę ustala sąd zgodnie z rzeczywistą wartością udziałów wyłączanego wspólnika w dniu doręczenia pozwu.

Wyłączonego wspólnika, za którego przejęte udziały zapłacono w terminie, uważa się za wyłączonego ze spółki już od dnia doręczenia mu pozwu. W przypadku natomiast gdy cena za udziały nie zostanie uiszczona w terminie, orzeczenie wyłączające wspólnika staje się bezskuteczne.

Wybrane rozwiązania umowne

Możliwości wyłączenia wspólnika mogą być poszerzone przez odpowiednią konstrukcję umowy spółki. Po pierwsze, wspólnicy w umowie spółki mogą złagodzić wymagania niezbędne do wystąpienia z powództwem o wyłączenie wspólnika przez przyznanie prawa wystąpienia z powództwem mniejszej liczbie wspólników (zawsze jednak wspólnicy żądający wyłączenia muszą dysponować łącznie udziałami stanowiącymi więcej niż połowę kapitału zakładowego).

Jako drugi przykład postanowienia umownego ułatwiającego wyeliminowanie kłopotliwego wspólnika ze spółki można wskazać konstrukcję przymusowego umorzenia udziałów wspólnika.

Umorzenie udziałów w spółce prowadzi do ich unicestwienia, a zatem z chwilą umorzenia wspólnik traci swoje uprawnienia. Umorzenie jest możliwe tylko wtedy, gdy przewiduje to umowa spółki. Umorzenie udziałów może mieć charakter dobrowolny (za zgodą wspólnika, którego udział jest umarzany), przymusowy (bez zgody wspólnika w przypadkach określonych w umowie i po podjęciu stosownej uchwały przez zgromadzenie wspólników) bądź automatyczny (bez konieczności podjęcia uchwały przez zgromadzenie wspólników z chwilą wystąpienia zdarzenia określonego w umowie i bez zgody wspólnika). Umorzenie może zostać sfinansowane z czystego zysku spółki lub może skutkować obniżeniem kapitału zakładowego spółki.

Wspólnicy mogą określić w umowie spółki katalog sytuacji, których wystąpienie będzie skutkować możliwością umorzenia udziałów konkretnego wspólnika w drodze uchwały zgromadzenia wspólników (umorzenie przymusowe), bądź nawet automatycznym ich umorzeniem (umorzenie automatyczne). Katalog tych sytuacji musi być ścisły, tzn. musi być sformułowany w taki sposób, aby nie było wątpliwości czy zaistniała okoliczność uzasadniająca umorzenie czy nie (nie można tutaj zostawić pola do uznaniowości np. organów spółki).

Jednocześnie jednak należy mieć na uwadze pogląd Sądu Najwyższego, zgodnie z którym przymusowe umorzenie udziałów nie może być wykorzystywane do usunięcia wspólnika ze spółki z przyczyn przewidzianych w art. 266 § 1 k.s.h. (tj. z przywołanych wyżej „ważnych przyczyn”). Zdaniem Sądu Najwyższego skoro przesłanki umorzenia muszą mieć charakter obiektywny a nie ocenny, to co do zasady nie mogą one dotyczyć wspólnika tylko zdarzeń dotykających spółki (tak wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 maja 2005 r., sygn. V CK 562/04).

W praktyce można spotkać się również z nieco inną oceną zakresu zastosowania przymusowego umorzenia udziałów. Przykładowo Sąd Apelacyjny w Katowicach wskazał, że: „Instytucja umorzenia udziałów i wyłączenia wspólnika mają odrębny, niezależny charakter, stanowią dla wspólników równorzędny instrument wpływania na kształt osobowy spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. Ustawodawca nie daje priorytetu żadnej z tych instytucji, stwarza wspólnikom możliwość wyboru co do tego z jakiego instrumentu prawnego skorzystają. Podkreślić przy tym należy, iż przymusowe umorzenie udziałów nie jest pozbawione kontroli sądowej, wspólnikowi, którego ono dotyczy w przypadku nadużycia tej instytucji przysługują środki ochrony prawnej wynikające z możliwości zaskarżenia uchwały zgromadzenia wspólników w tym przedmiocie. Mając na uwadze treść przepisu art. 199 § 1 k.s.h. Sąd Apelacyjny nie podziela poglądu, że przesłanki sankcyjne (które swym charakterem zwykle odpowiadają ważnym przyczynom wyłączenia wspólnika) nie mogą być w umowie spółki wskazane jako przesłanki przymusowego umorzenia” (wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 3 listopada 2011 r., sygn. V ACa 528/11).

Wydaje się, że zasadny jest pogląd zgodnie z którym przymusowe (bądź automatyczne) umorzenie udziałów nie może zastąpić instytucji wyłączenia wspólnika w tym sensie, że przymusowe (bądź automatyczne) umorzenie udziałów nie może być uzasadnione abstrakcyjną „ważną przyczyną”, a jedynie konkretnym zdarzeniem określonym w umowie spółki, którego zaistnienie da się określić obiektywnie. Zdarzenie to może jednak dotyczyć zarówno samej spółki jak i wspólnika, którego udziały mają być umorzone. Brak jest wyraźnych podstaw w treści przepisów do kwestionowania możliwości wykorzystania instytucji przymusowego umorzenia udziałów w celu „uproszczonego” wyłączenia wspólnika. Przepisy nie formułują wprost ograniczenia przyczyn uzasadniających umorzenie udziałów do przyczyn leżących po stronie spółki. Nie zmienia to faktu, że zdarzenie uzasadniające przymusowe umorzenie musi być konkretnie określone i nie można ograniczyć się do stwierdzenia, że udziały mogą być umorzone przymusowo „z ważnych przyczyn”. Należy jednak pamiętać, że próba zastąpienia w konkretnych sytuacjach powództwa o wyłączenie wspólnika instrumentem umorzenia udziałów może być kwestionowana.

Wnioski

Podsumowując, wspólnicy chcący pozbyć się uciążliwego wspólnika z reguły nie są bezbronni. Mogą oni wyeliminować ze spółki kłopotliwego wspólnika wytaczając odpowiednie powództwo, a czasem korzystając z konstrukcji określonych w umowie spółki.